Mạt chược, một trò chơi truyền thống của Trung Quốc, đã trở thành một phần quan trọng của văn hóa và di sản tại Hong Kong và các cộng đồng Hoa kiều trên khắp thế giới. Không chỉ là một trò giải trí đơn thuần, mạt chược còn mang ý nghĩa sâu sắc về mặt văn hóa và truyền thống. Trẻ em thường học chơi mạt chược trong những dịp Tết Nguyên đán cùng gia đình, trong khi người lớn tuổi có thể chơi quanh năm.
Các bộ mạt chược cổ thường được làm từ gỗ, ngà voi hoặc tre, được cắt, đánh bóng, khắc và tô màu thủ công. Những bộ mạt chược này không chỉ là một món đồ chơi mà còn là một tác phẩm nghệ thuật tinh xảo. Tuy nhiên, trong thời đại hiện nay, phần lớn quân bài được sản xuất hàng loạt tại các nhà máy ở Trung Quốc đại lục, khiến cho nghề khắc tay mạt chược dần bị mai một.
Ho Sau-Mei, một nghệ nhân 68 tuổi tại Hong Kong, đã gắn bó với nghề khắc tay mạt chược trong hơn bốn thập kỷ. Cửa tiệm nhỏ của bà, Kam Fat Mahjong, do cha bà sáng lập từ năm 1962, là một trong những nơi cuối cùng lưu giữ truyền thống làm mạt chược thủ công. Mei bắt đầu học nghề từ năm 13 tuổi và đã trở thành một trong những nghệ nhân hàng đầu trong lĩnh vực này.
Nghệ nhân Mei cho biết rằng vào những năm 1970-1980, các nghệ nhân từ Trung Quốc đại lục đã sang Hong Kong trao đổi kỹ thuật, giúp nghề khắc mạt chược thủ công phát triển thịnh vượng. Tuy nhiên, hiện tại, chỉ còn vài người theo nghề này tại Hong Kong, và Mei là nữ nghệ nhân duy nhất còn hành nghề.
Mỗi sáng, nghệ nhân Mei đều ngồi vào chỗ, xếp sẵn khay gỗ với những quân bài bằng nhựa và chuẩn bị các dụng cụ chuyên dụng để khắc. Mỗi bộ mạt chược gồm 144 quân, chia làm bốn loại như cây tre, chấm tròn, chữ Hán, gió (đông, tây, nam, bắc) và các quân đặc biệt như hoa, rồng, tứ quý. Bên cạnh những quân cờ truyền thống, bà cũng làm những quân cờ mạt chược sáng tạo với nhiều loại hình vẽ.
Nghệ nhân Mei dùng những dụng cụ khắc truyền thống với đầu mũi khác nhau để khắc từng ký tự, họa tiết lên quân bài, kẹp chặt giữa ngón cái và ngón giữa. Mỗi bộ mạt chược làm tay mất khoảng 10 đến 14 ngày để hoàn thành, có giá khoảng 245 USD (khoảng 6,5 triệu đồng).
Cửa tiệm của nghệ nhân Mei không có hệ thống đặt hàng online, khách hàng phải gọi điện hoặc tới trực tiếp. Bà ghi đơn hàng bằng tay trên một cuốn sổ cũ kĩ. Hiện nghệ nhân chỉ làm việc đến khoảng trưa vì không còn đủ sức làm cả ngày nữa.
Nghệ nhân Mei nói rằng bà chưa muốn nghỉ hưu vì buồn và không biết làm gì. Trong ngày, một khách hàng người Anh gọi đến hỏi về đơn hàng vợ anh đặt cách đây vài tuần. Bà Mei nhờ người phiên dịch, tìm số điện thoại trong sổ, và xác nhận bộ bài sẽ hoàn thiện trong tuần tới.
Nghệ nhân Mei hy vọng rằng nghề khắc tay mạt chược sẽ được bảo tồn và phát triển trong tương lai. Bà cho biết rằng khi còn trẻ, bà thường chơi mạt chược với anh chị em trong nhà, nhưng hiện không còn nhiều thời gian, chỉ thỉnh thoảng mới nhận lời mời từ bạn cũ. Hằng năm, sinh viên và nhà báo vẫn đến tìm hiểu, nhờ đó nghề của bà được nhiều người biết đến dù đang dần mai một.
Từng nhận nhiều lời đề nghị học nghề từ nghệ sĩ và các tổ chức văn hóa, nhưng nghệ nhân Mei đều từ chối vì chưa có hứng dạy và muốn làm theo cách và nhịp độ riêng của mình. ‘Tôi không biết còn làm được bao lâu nữa nhưng chừng nào còn cầm được dụng cụ, tôi vẫn sẽ tiếp tục’, bà nói.
